Ανεβαίνοντας τη Βασιλέως Κωνσταντίνου στην Αθήνα, απέναντι από το Πολεμικό Μουσείο ίσως έχει πάρει το μάτι σας έναν παράξενο σκαλιστό τύμβο, μια σκουρόχρωμη πέτρινη πλάκα με περίτεχνα σκαλίσματα που δείχνει στο κέντρο έναν όμορφο σταυρό κι από κάτω μια δαντελωτή ροζέτα. Κάτι ανάλογο υπάρχει στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου και στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Αυτό που βλέπετε λοιπόν μέσα στο αθηναϊκό παρκάκι, δεν είναι ένα απλό γλυπτό. Είναι μία αρμενική σταυρόπετρα ή αλλιώς «χατσκάρ» και αποτελεί δωρεά της Αρμενίας προς την Ελλάδα για την αγαστή συνεργασία των δύο κρατών και τη φιλία των λαών τους.
Τι είναι όμως οι σταυρόπετρες; Κατ’ αρχάς αποτελούν φαινόμενο της καλλιτεχνικής δημιουργίας και προστατεύονται ως μοναδικά μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς από την UNESCO. Η παλαιότερη που σώζεται, χρονολογείται το 879 μ.Χ.αλλά υπάρχουν αναφορές και για άλλεςπροηγούμενων ετών. Αρκετές διασώζονται από τον 4ο και 5ο αιώνα. Εν συνεχεία η τέχνη της σταυρόπετρας αναπτύχθηκε ιδιαιτέρως τον 9ο αιώνα, μετά την αποχώρηση των Αράβων από την Αρμενία. Και η κορύφωσή της συντελέστηκε από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα. Μετά η τέχνη παρήκμασε, λόγω της επέλασης των Μογγόλων. Ξαναζωντάνεψε τον 16ο και τον 17ο αιώνα, όμως ποτέ δεν έφτασε στα προηγούμενα επίπεδα δεξιοτεχνίας.
Οι σταυρόπετρες χρησιμοποιούνταν παραδοσιακά ως ταφικά μνημεία, αλλά όχι μόνο. Συμβολίζουν επίσης πολεμικές νίκες, τη σωτηρία της ψυχής, την προφύλαξη από το κακό ή τη γιατρειά από ασθένειες. Η λάξευσή τους είναι εκπληκτική. Πάντα φέρουν έναν σταυρό και από κάτω μία ροζέτα ή έναν ηλιακό δίσκο. Γύρω γύρω η επιφάνεια της πέτρας στολίζεται με ανάγλυφα μοτίβα που αναπαριστούν λουλούδια και φυτά. Σήμερα στην Αρμενία τις βλέπουμε παντού. Σε μοναστήρια, σε αρχοντικά, σε μουσεία, σε δρόμους, σε πλατείες. Οι περισσότερες συγκεντρωμένες, περίπου 900, βρίσκονται στο νεκροταφείο Νορότους στη λίμνη Σεβάν. Στο νεκροταφείο Τζουλφά στο Αζερμπαϊτζάν βρίσκονταν ακόμη περισσότερες, ωστόσο καταστράφηκαν ολοσχερώς το 2005 από τον αζερικό στρατό σε ένδειξη πυγμής εναντίον της Αρμενίας για το Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Συνολικά διασώζονται 40.000 σταυρόπετρεςσε όλο τον κόσμο και οι περισσότερες στέκουν ελεύθερες στο αρμενικό έδαφος. Μόνο οι δωρεές σε αρμενικά μοναστήρια είναι εντοιχισμένες. Οι τρεις με τη μεγαλύτερη καλλιτεχνική αξία βρίσκονται στην Αρμενία:
- Μία τη βλέπουμε στο μοναστήρι Γκεχάρντ του 11ου αιώνα. Χρονολογείται το 1213 και φιλοτεχνήθηκε από τους αρχιτεχνήτεςΤιμότ και Μκχιτάρ.
- Η δεύτερη φυλάσσεται στο χωριό Χαγκπάτ, χρονολογείται το 1273 και φιλοτεχνήθηκε από τον αρχιτεχνίτη Βαχράμ.
- Η τρίτη βρίσκεται στο μοναστήρι του 12ου αιώνα Γκοσαβάνκ, χρονολογείται το 1291 και φιλοτεχνήθηκε από τον αρχιτεχνήτηΠαβγκός.
Πολλά άλλα σπουδαία δείγματα εκτίθενται στο Ιστορικό Μουσείο της Γεβεράν και στον καθεδρικό του Εζμιατσίν. Πλέον η τέχνη της σταυρόπετρας ζει μια νέα ακμή στον 20ο αιώνα και συμβολίζει για τους Αρμένιους όλου του κόσμου τη χαμένη πατρίδα και τη γενοκτονία του 1915.