Ιδρύθηκε και οικοδομήθηκε από το μηδέν γύρω στο 100 μ.Χ. κατ’ εντολή του ρωμαίου αυτοκράτορα Τραϊανού και ονομάζεται Τιμγκάντ. Η πλήρης ρωμαϊκή ονομασία της ήταν Colonia Marciana Ulpia Traiana Thamugadi. Ο Τραϊανός τη βάφτισε έτσι προς τιμήν της μητέρας του, Μαρσίας, της μεγαλύτερης αδελφής του, Ουλπίας Μαρσιάνας, και του πατέρα του, Μάρκου Ούλπιου Τραϊανού.
Σήμερα η Τιμγκάντ έχει χαρακτηριστεί ως το σημαντικότερο και καλύτερα σωζόμενο δείγμα ρωμαϊκής ρυμοτομίας και πολεοδομίας στον κόσμο! Σε αυτό βοήθησε το γεγονός ότι ολόκληρη η πόλη ήταν καλυμμένη για αιώνες από στρώμα άμμου ύψους ενός μέτρου, μέχρι την ανασκαφή της το 1881. Και φυσικά εννοείται πως αποτελεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.
Αρχικά χτίστηκε πάνω σε μία εύφορη γεωργική περιοχή ως στρατιωτική αποικία που προοριζόταν για προπύργιο εναντίον των Βερβέρων. Πρώτοι κάτοικοι ήταν οι ρωμαίοι βετεράνοι των παρθικών εκστρατειών, στους οποίους χορηγήθηκε αποικιακή γη σε αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους στον ρωμαϊκό στρατό. Πάντως οι πρώτοι αιώνες ήταν ειρηνικοί. Τον 3ο η Τιμγκάντ έγινε κέντρο χριστιανικής δραστηριότητας και τον 4ο εξελίχθηκε σε δονατιστικό καταφύγιο. Εκεί συνέρρεαν πεπτωκότες χριστιανοί – ο δονατισμός υπήρξε εκκλησιαστικό σχίσμα της Βορείου Αφρικής, που υποστήριζε την επιστροφή των χριστιανών οι οποίοι για να αποφύγουν τα ρωμαϊκά βασανιστήρια αρνήθηκαν επισήμως τη χριστιανική πίστη… Τον 5ο αιώνα όμως ήρθαν τα δύσκολα. Η Τιμγκάντ λεηλατήθηκε από τους Βανδάλους και τους Βέρβερους και άδειασε εντελώς. Το 535, ο βυζαντινός στρατηγός Σολομών τη βρήκε εγκαταλειμμένη και την κατέλαβε. Επί βυζαντινής κυριαρχίας η πόλη ξαναγέμισε ζωή και γνώρισε μία τρίτη ακμή, η οποία όμως μάλλον διεκόπη τον 8ο αιώνα με την επέλαση των Αράβων. Από τότε εξαφανίστηκε παντελώς από τον ιστορικό χάρτη, μέχρι να χτυπήσει πάνω στις πέτρες της η αρχαιολογική σκαπάνη τον 19ο αιώνα. Τι συνέβη στο μεταξύ; Κανείς δεν ξέρει!
Το σίγουρο είναι πως με την επέκταση της Σαχάρας ερημοποιήθηκε, θάφτηκε κάτω από την άμμο και διατηρήθηκε άρτια. Έτσι σήμερα μπορούμε να αντικρύσουμε αυτό το θαύμα αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας. Κοιτάζοντας την από ψηλά, αλλά και περπατώντας την αντιλαμβανόμαστε πως είναι χτισμένη σε σχήμα ορθογώνιο πάνω στη διασταύρωση έξι δρόμων. Είναι περιτειχισμένη, αλλά όχι οχυρωμένη. Αρχικά είχε σχεδιαστεί για πληθυσμό περίπου 15.000 κατοίκων, αλλά γρήγορα επεκτάθηκε και έξω από το πρώτο ρυμοτομικό ορθογώνιο με πιο χαλαρά οργανωμένο τρόπο. Τη διασχίζουν δύο μεγάλες οδοί που τέμνονται σε σταυρό: η decumanus maximus (ανατολή - δύση) και η cardo (βοράς - νότος). Και οι δύο περιβάλλονται από κορινθιακές κιονοστοιχίες. Αμέσως μετά τη διασταύρωση η cardo καταλήγει στο forum δηλαδή στην αγορά. Στο δυτικό δε άκρο της decumanus ορθώνεται η Αψίδα του Τραϊανού, μία αψίδα θριάμβου, ύψους 12 μέτρων, η οποία αποκαταστάθηκε εν μέρει το 1900. Στην αρχαία πόλη υπάρχει επίσης ένα θέατρο 3.500 θέσεων, σε άριστη κατάσταση, το οποίο χρησιμοποιείται για σύγχρονες παραστάσεις. Σώζονται ακόμη ο ναός του Καπιτωλίου που μοιάζει με το Πάνθεον στη Ρώμη, τέσσερα λουτρά και η βιβλιοθήκη.
Για τη βιβλιοθήκη, ξέρουμε σίγουρα πως ήταν δώρο του Ιούλιου Κουιντιανού Φλάβιου Ρογατιανού προς τον ρωμαϊκό λαό και ότι η κατασκευή μαζί με τον εξοπλισμό της κόστισαν 400.000 σηστέρτια. Άλλα στοιχεία για τον ευεργέτη δεν είναι γνωστά οπότε η ακριβής χρονολόγησή της είναι αδύνατη. Οι μελετητές ωστόσο την τοποθετούν μεταξύ 3ου και 4ου αιώνα. Η βιβλιοθήκη έχει κι αυτή σχήμα ορθογώνιο. Φαίνεται πως περιελάμβανε αναγνωστήριο με τραπέζια ανάγνωσης και επιδαπέδιες βιβλιοθήκες, επιτοίχιες ραφιέρες με πλάτη, πλαϊνά και πόρτες, αίθουσα διαλέξεων και χώρο αρχείου. Εκτιμάται δε ότι εκεί μπορούσαν να φυλαχθούν περί τους 3.000 παπύρους.
Αυτά είναι τα κυριότερα αξιοθέατα της ρωμαϊκής πόλης του Τραϊανού. Επειδή όμως η ζωή συνεχίστηκε και μετά τους Ρωμαίους, βλέπουμε σ’ αυτή την ιστορική βόλτα μας, κάπου στα περίχωρα, μια τετράγωνη εκκλησία με κυκλική κόγχη που χρονολογείται από τον 7ο αιώνα μ.Χ., δηλαδή στην βυζαντινή πλέον ακμή της. Και νοτιοανατολικά φαίνεται επίσης ένα μεγάλο βυζαντινό φρούριο. Αυτό όπως δείχνουν οι εξελίξεις… δεν της φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμο.