Συχνά οι εκκλησίες συνδέονται με θαύματα, όμως η Παναγία Σουμελά, μάλλον είναι ένα θαύμα ολόκληρη. Από τη θεμελίωση ως την ύδρευση. Από την αυτοκρατορική ενίσχυση ως την οθωμανική προστασία. Ακόμα και η «μετακόμιση» της εικόνας και των κειμηλίων το 1933 στην Ελλάδα, είναι σχεδόν ένα θαύμα. Έστω… διπλωματικό.
Ας δούμε όμως λίγο την ιστορία αυτού του τόσο διάσημου μοναστηριού που εδώ και 16 αιώνες αποτελεί σύμβολο του Ποντιακού Ελληνισμού. 
Σύμφωνα με την παράδοση, το 386 μ.Χ οι αθηναίοι μοναχοί Bαρνάβας και Σωφρόνιος οδηγήθηκαν στις απάτητες βουνοκορφές του Πόντου, στο όρος Μελά, μετά από αποκάλυψη της Παναγίας… Eκεί, σε σπήλαιο στα 1063 μέτρα, είχε «μεταφερθεί» σύμφωνα με το όραμα από αγγέλους η ιερή εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας την οποία λέγεται πως εικονογράφησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Οι μοναχοί λοιπόν, έχτισαν μέσα στον βράχο ένα κελί. Μετά το κελί έγινε εκκλησία. Και μετά χρειαζόταν νερό. Και το νερό, ως εκ θαύματος αναπήδησε μέσα από τον γρανιτώδη βράχο – και μάλιστα ήταν ιαματικό. Οι θεραπευτικές ιδιότητες του νερού έκαναν το μοναστήρι διάσημο σε χριστιανούς και μουσουλμάνους. Και οι δωρεές έπεφταν βροχή… Το ίδιο και οι ληστρικές επιθέσεις… Tη μονή πάντως προίκισαν με μεγάλη περιουσία και πολλά προνόμια, κτήματα, αναθήματα και κειμήλια οι αυτοκράτορες του Bυζαντίου και αργότερα κυρίως οι αυτοκράτορες της Tραπεζούντας: Iωάννης B΄ Kομνηνός (1285-1293), Aλέξιος B΄ Kομνηνός (1293-1330), Bασίλειος Α΄ Kομνηνός (1332-1340). Mεγάλοι ευεργέτες ήταν επίσης ο Mανουήλ Γ΄ Kομνηνός (1390-1417) και ο Aλέξιος Γ΄ (1349-1390). O πρώτος προσέφερε ανεκτίμητης αξίας Σταυρό με τιμιόξυλο, ο οποίος σήμερα μετά από πολλές περιπέτειες, βρίσκεται μαζί με τα άλλα κειμήλια στον νέο ναό της Παναγίας Σουμελά, στην Kαστανιά της Bέροιας. O Aλέξιος Γ΄ (1349-1390), τον οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, έσωσε η Παναγία από μεγάλη τρικυμία και τον βοήθησε να νικήσει τους εχθρούς της, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης την οχύρωσε καλά, έχτισε πύργους, νέα κελιά και ανακαίνισε τα παλαιά της κτίσματα. Tης χάρισε 48 χωριά και εγκατέστησε 40 μόνιμους φρουρούς για την ασφάλειά της.
Εν συνεχεία, πολλά από τα προνόμια που χορήγησαν οι Kομνηνοί στη μονή επικυρώθηκαν και επεκτάθηκαν επί Tουρκοκρατίας με σουλτανικά φιρμάνια και πατριαρχικά σιγίλλια. Oι σουλτάνοι Βαγιαζήτ Β΄, Σελήμ Α΄, Μουράτ Γ΄, Σελήμ Β΄, Iμπραήμ A΄, Μωάμεθ Δ΄, Σουλεϊμάν Β΄, Μουσταφά Β΄, Αχμέτ Γ΄, αναγράφονται στους κώδικες ως ευεργέτες.
Φυσικά, για να λέμε την αλήθεια, η εύνοια που έδειξαν οι αυτοκράτορες προς τη μονή δεν είναι απόρροια μόνον θρησκευτικότητας αλλά και προσωπικής αντίληψης της θείας επέμβασης. Δηλαδή πίστευαν στο θαύμα! Aλλά και οι σουλτάνοι δεν πήγαιναν πίσω… Ο Σελήμ A΄ για παράδειγμα πράγματι πίστευε ότι θεραπεύτηκε από σοβαρή ασθένεια με τη βοήθεια του αγιάσματος της μονής. Προφανώς βεβαίως υπήρχαν και πολιτικοί λόγοι…
Σε κάθε περίπτωση όμως, λόγω αυτής της προστασίας και ασυλίας, η μονή έγινε κάτι σαν θησαυροφυλάκιο. Η δε βιβλιοθήκη της έκρυβε πλείστα πολύτιμα έγγραφα και πολλά αρχαία χειρόγραφα.  Εκεί βρήκε το 1868 ο ερευνητής Σάββας Iωαννίδης το πρώτο ελληνικό χειρόγραφο του Διγενή Aκρίτα. Όλα αυτά μέχρι το 1923 που έφυγαν και οι τελευταίοι μοναχοί. Μετά ακολούθησαν καταστροφές και λεηλασίες και πολύ αργότερα, η μονή ξαναλειτούργησε σαν μουσείο. Ως τον Δεκαπενταύγουστο του 2010 που γιορτάστηκε για πρώτη φορά μετά από 88 χρόνια η Κοίμηση της Θεοτόκου. Με την παρέμβαση του Βλαντίμιρ Πούτιν και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.