Όπως η Οδύσσεια, η Ραμαγιάνα αφηγείται τις περιπέτειες ενός ήρωα, του Ράμα, που περιπλανιέται από τη Βόρεια Ινδία έως την Κεϋλάνη, μέχρι να ξαναβρεί το χαμένο του βασίλειο. Όπως ηΙλιάδα, περιγράφει τις μάχες και τις περιπέτειες για την ανάκτηση μιας βασίλισσας, της Σίτα, της ίδιας της ψυχής του.
Οπωσδήποτε, η συνεχής απήχηση που έχει το έργο αυτό για χιλιάδες χρόνια, το οποίο μαζί με τη Μαχαμπαράτα αποτελούν τα δύο παραδοσιακά έπη της Ινδίας, οφείλεται στο έντονο στοιχείο της περιπέτειας.
Επίκεντρο της Ραμαγιάνα είναι η μάχη που δίνει διαρκώς το Καλό ενάντια στο Κακό.
Οι ήρωές της πολεμούν εκείνους που δεν σεβάστηκαν το ντάρμα, την αντανάκλαση του θείου νόμου πάνω στην κοινωνία. Οι μαγικές πράξεις προσθέτουν ενδιαφέρον και η συνεργασία των ανθρώπων με τα ζώα δίνει στο έργο μια μυθική διάσταση.
Η Ραμαγιάνα έχει επηρεάσει αφάνταστα τον πολιτισμό της Ινδίας. Έδωσε μορφή στις αξίες της κοινωνίας της, επαναλαμβάνοντας σε αναρίθμητες γενιές τα πρότυπα ορθής συμπεριφοράς. Για πολλούς αιώνες υπήρξε απαραίτητο στήριγμα της παιδείας. Οι χαρακτήρες του έπους είναι μοντέλα, ήρωες της καθημερινής ζωής. Αυτός που σε στιγμές κρίσης βασίζει τη δράση του πάνω στο πρότυπο του Ράμαείναι βέβαιος πως πράττει το σωστό και ότι θα έχει τη γενική αποδοχή των συνανθρώπων του.
Η Ραμαγιάνα παραμένει μέχρι τις μέρες μας αναπόσπαστο μέρος της ινδικής παράδοσης. Οι οικογένειες δίνουν στα παιδιά τους τα ονόματα των ηρώων της και τα μεγαλώνουν με ιστορίες και παραμύθια παρμένα από τα κείμενά της. Το έπος, στο σύνολό του ή αποσπασματικά, ανεβαίνει σε θεατρικές παραστάσεις ή θρησκευτικές τελετές στην Ινδία, την Ινδονησία, την Ταϊλάνδη, σε όλες τις περιοχές που έχει αγγίξει ο Ινδουισμός.
Τα βάσανα που πρέπει να υποστεί ο Ράμα και η Σίτα δεν είναι παρά απόψεις των ταλαιπωριών που περνά κάθε άνθρωπος στη ζωή του.
Ιστορικά, το έπος αναφέρεται στις παραδόσεις δύο αρχαίων ισχυρών λαών, των κατοίκων της Αγιοντία και της Μιτίλα στη Βόρεια Ινδία, όπου βασίλευαν οι οικογένειες του Ράμα και της Σίτα, αντίστοιχα. Οι μελετητές, που δέχονται το γεγονός της ύπαρξής τους τα χρόνια μεταξύ του 1.200 και 1.000 π.Χ., εντοπίζουν ότι ο πολιτισμός στις περιοχές αυτές την περίοδο εκείνη ήταν σημαντικά ανώτερος απ’ ό,τι σε άλλα μέρη της Ινδίας.
Οι Γερμανοί ιστορικοί του 19ου αιώνα θεωρούσαν ότι η νίκη του Ράμα, επικεφαλής μιας συμμαχίας στρατιών της Βορείου και Μέσης Ινδίας, πάνω στα στρατεύματα των Ραξάσα, των κατοίκων της σημερινής Κεϋλάνης, απεικονίζει την επικράτηση των Αρίων φυλών πάνω στους πιο πρωτόγονους πολιτισμούς της Νοτίου Ινδίας.
Η μυστικιστική ανάλυση της Ραμαγιάνα σχετίζεται με το συνεχή αγώνα του ανθρώπου ενάντια στην κατώτερή του φύση και τους δαιμονικούς πειρασμούς που διαταράσσουν τη σχέση του με τις δυνάμεις του Ιερού. Ο Ράμα κατανικά τους πειρασμούς έναν έναν και ολοκληρώνει το θρίαμβό του νικώντας τον Ραβάνα, το δαίμονα της σάρκας. Έτσι ξαναβρίσκει τη Σίτα, την ψυχή του, κατακτώντας και το δικαίωμα της βασιλείας πάνω στο πατρογονικό βασίλειο της Αγιοντία.
Οι στίχοι του Βαλμίκι, του φερόμενου ως συγγραφέα του έπους, κρατούν με τη μεγάλη τους ποιητική δύναμητην ισορροπία ανάμεσα στις δύο ερμηνείες -η μυστικιστική και την ιστορική- διατηρώντας έτσι το ενδιαφέρον τόσο των θεατών που βλέπουν τη Ραμαγιάνα σαν περιπέτεια, όσο και αυτών που την ερμηνεύουν ως μείζον θρησκευτικό έργο.